Przed podróżą za granicę warto sprawdzić aktualną sytuację epidemiologiczną w kraju docelowym, korzystając z komunikatów Głównego Inspektoratu Sanitarnego w sekcji „Bezpieczne podróżowanie”. Jeśli planujesz wyjazd do strefy tropikalnej, konieczna jest wizyta w przychodni medycyny podróży na 6–8 tygodni przed wyjazdem. Pozwoli to na odpowiednie przygotowanie, w tym przyjęcie zalecanych szczepień ochronnych lub profilaktyki lekowej, np. przeciw malarii.
Artykuł został przygotowany na podstawie wytycznych WHO oraz informacji Głównego Inspektoratu Sanitarnego (GIS ), aby zapewnić rzetelne wskazówki dotyczące zdrowia w podróży. Mimo to treści mają charakter informacyjny i nie zastępują profesjonalnej porady medycznej. Przed każdą podróżą zalecamy konsultację z lekarzem lub specjalistą medycyny podróży, aby dostosować profilaktykę do indywidualnych potrzeb. Informacje o tym, gdzie znajdują się placówki, w których można się zaszczepić, znajdziesz na stronie GIS (Pobierz listę punktów).
Na końcu wpisu znajdziesz również tabele z obowiązkowymi i zalecanymi szczepieniami, które pozwolą Ci się zorientować w tematyce przygotowania zdrowotnego przed podróżą.
Dobre przygotowanie to podstawa
Przygotowanie się do podróży to nie tylko kwestia szczepień – warto także wcześniej zebrać informacje o możliwych zagrożeniach zdrowotnych oraz lokalnych przepisach i obyczajach, które mogą różnić się od tych, które znamy. Należy być szczególnie ostrożnym w krajach, gdzie obowiązują inne przepisy dotyczące używek czy relacji międzyludzkich, takich jak relacje seksualne.
Rekomendowane jest również odwiedzenie specjalistycznej kliniki medycyny podróży na około 6–8 tygodni przed planowaną podróżą. Nawet jeśli termin wyjazdu jest bliski, taka wizyta może być bardzo pomocna, szczególnie dla grup osób, które potrzebują specjalnych zaleceń – dzieci, kobiet w ciąży, osób starszych, osób z niepełnosprawnościami czy przewlekłymi schorzeniami, w tym zaburzeniami psychicznymi czy neurologicznymi.
Kolejną kluczową kwestią jest wykupienie kompleksowego ubezpieczenia podróżnego, które obejmuje ewentualne problemy zdrowotne, a także poinformowanie ubezpieczyciela o wszelkich przewlekłych schorzeniach.
Przed podróżą warto także zaopatrzyć się w odpowiednią ilość leków na całą długość wyjazdu, uwzględniając ewentualne opóźnienia czy zmiany planów. Dobrze jest mieć też odpowiednią ilość kosmetyków i innych artykułów higienicznych, o ile nie mamy pewności, że będą one dostępne w miejscu docelowym. Nie wszystkie produkty codziennego użytku są równie łatwo dostępne w każdym kraju. Na przykład kremy z filtrem mogą być trudne do znalezienia w Wietnamie, Indiach, Kambodży czy Laosie. Warto więc zabrać ze sobą wystarczającą ilość takich produktów, szczególnie jeśli podróżujemy do miejsc o silnym nasłonecznieniu i ograniczonym dostępie do kosmetyków ochronnych.
Podróż w nieznane to obietnica niezapomnianych wrażeń. Śmiało, już dziś zaplanuj wyprawę do najbardziej fascynujących zakątków świata. Możesz to zrobić bez zbędnego ryzyka dzięki możliwości rezygnacji z podróży niemal w każdym momencie, kupując ubezpieczenie od rezygnacji z podróży AXA w trakcie rezerwacji na eSky.pl. W artykule „Egzotyka na jesień i zimę” prezentujemy kierunki dobre (nie tylko) na pierwsze egzotyczne wakacje oraz listę sprawdzonych porad, które pomogą Ci się przygotować do dalekiej podróży.
Zalecane szczepienia dla podróżników
1. Żółta febra (żółta gorączka) – zagrożenie w tropikach
Żółta febra to wirusowa choroba przenoszona przez komary, występująca głównie w tropikalnych regionach Afryki i Ameryki Południowej. Objawia się gorączką, bólem głowy, dreszczami i bólami mięśniowymi, a w ciężkich przypadkach może dojść do uszkodzenia wątroby, co objawia się żółtaczką. WHO zaleca szczepienie przed podróżą do krajów takich jak Brazylia, Kolumbia i Peru. Wymóg szczepienia jest szczególnie rygorystycznie egzekwowany w Afryce i niektórych krajach Ameryki Południowej.
Zgodnie z aktualnymi wytycznymi WHO, szczepienie przeciwko żółtej febrze jest uznawane za ważne dożywotnio. Warto jednak wspomnieć, że niektóre kraje mogą mimo to wymagać odświeżenia szczepienia co 10 lat. Podróżni powinni sprawdzić specyficzne wymagania kraju docelowego.
Jest to szczególnie istotne, jeśli w naszej podróży planujemy tranzyt przez regiony o wysokim ryzyku. Sprawdź, czy kraj, do którego się wybierasz, wymaga takiego certyfikatu – pozwoli to uniknąć problemów na granicy.
Podróżujący do krajów takich jak Angola, Benin, Burkina Faso, Kamerun, Demokratyczna Republika Konga, Wybrzeże Kości Słoniowej, Ghana, Gwinea czy Nigeria są narażeni na ryzyko zakażenia i muszą posiadać certyfikat szczepienia przeciwko żółtej febrze. Wiele krajów, nawet tych, gdzie nie występuje ryzyko transmisji choroby, takich jak Chiny, Australia, czy Zjednoczone Emiraty Arabskie, wymaga okazania dowodu szczepienia przy wjeździe od osób podróżujących z regionów zagrożonych. Co więcej, niektóre państwa, jak Kolumbia czy Jamajka, stosują dodatkowe restrykcje i mogą wymagać certyfikatu także od osób przesiadających się na lotniskach w krajach o podwyższonym ryzyku żółtej febry. Przed podróżą warto więc dokładnie sprawdzić wymagania dotyczące szczepień i upewnić się, że nasza dokumentacja jest aktualna.
2. Polio – powracające zagrożenie
Polio, znane także jako choroba Heinego-Medina, to wirusowa choroba mogąca prowadzić do trwałego paraliżu. Mimo że została niemal wyeliminowana, wciąż występuje w niektórych krajach, w tym w Indiach i regionach Azji Środkowej. WHO zaleca szczepienie przypominające co 10 lat dla podróżnych udających się do krajów, gdzie występuje aktywna transmisja polio. Rekomendacja obejmuje szczególnie dorosłych, którzy nie byli szczepieni w dzieciństwie.
Jeżeli wybierasz się do kraju, gdzie polio jest nadal obecne, upewnij się, że masz pełny cykl szczepień. W niektórych krajach może być wymagana dokumentacja potwierdzająca szczepienie, więc lepiej mieć ją przy sobie.
3. Malaria – choroba tropikalna, której można uniknąć
Malaria to poważna choroba przenoszona przez komary, występująca w wielu regionach Afryki, Azji i Ameryki Południowej, szczególnie w krajach takich jak Indie i Tajlandia. Objawia się gorączką, dreszczami i bólami głowy, a w ciężkich przypadkach może prowadzić do śmierci. WHO zaleca profilaktykę antymalaryczną, która obejmuje przyjmowanie leków zapobiegawczych oraz stosowanie repelentów i moskitier.
Czy wiesz, że Egipt właśnie został uznany przez WHO za kraj wolny od malarii?
To wyjątkowe osiągnięcie, na które Egipt pracował od dziesięcioleci, eliminując ryzyko lokalnej transmisji tej choroby. Ostatnie lokalne przypadki pojawiły się w 2014 roku, ale zostały szybko opanowane dzięki skutecznej diagnostyce, leczeniu i edukacji społeczeństwa. WHO przyznaje certyfikat malaria-free krajom, które przez co najmniej trzy lata nie odnotowały lokalnych przypadków malarii i mają systemy zapobiegania nawrotom choroby. Egipt, dzięki zintegrowanemu systemowi zarządzania chorobami przenoszonymi przez owady, dołączył do grupy zaledwie 44 państw na świecie z tym prestiżowym certyfikatem.
Leki przeciwmalaryczne powinny być dobrane indywidualnie, ponieważ różne regiony cechuje oporność na określone substancje. W zależności od miejsca podróży lekarze mogą zalecić chlorochinę, meflochinę, atowakwon/proguanil lub doksycyklinę. Konsultacja z lekarzem jest niezbędna, aby dobrać lek skuteczny w danym regionie, a jednocześnie minimalizujący ryzyko działań niepożądanych.
Metody zapobiegania malarii zależą od stopnia ryzyka w danym kraju:
- Niskie ryzyko: wystarczą repelenty i ochrona przed ukąszeniami komarów.
- Średnie ryzyko: oprócz repelentów, opcjonalne leki przeciwmalaryczne.
- Wysokie ryzyko: konieczne jest stosowanie zarówno leków przeciwmalarycznych, jak i środków odstraszających komary.
Warto pamiętać, że niektóre leki mogą mieć skutki uboczne, dlatego ich stosowanie powinno być zawsze skonsultowane z lekarzem specjalistą medycyny tropikalnej.
4. Denga
Denga to wirusowa choroba przenoszona przez komary Aedes aegypti, które są aktywne głównie w dzień. Objawy obejmują wysoką gorączkę, bóle stawów, głowy i wysypkę. W niektórych przypadkach może dojść do ciężkiego przebiegu choroby z krwotokami. Ponieważ brak szczepionki przeciwko dendze, ochrona polega na unikaniu ukąszeń komarów, co jest szczególnie ważne w krajach takich jak Indonezja i Sri Lanka.
Profilaktyka dengi opiera się głównie na ochronie przed ukąszeniami komarów, ponieważ obecnie brak skutecznej szczepionki dostępnej dla szerokiej populacji turystów. Aby zminimalizować ryzyko zakażenia, WHO zaleca:
- Stosowanie repelentów na skórę i ubrania, zawierających DEET, ikarydynę lub inne skuteczne substancje odstraszające.
- Noszenie długich ubrań – zarówno bluzek z długimi rękawami, jak i spodni – aby ograniczyć obszar odsłoniętej skóry.
- Moskitiera i siatki na oknach: ważne jest stosowanie ich, zwłaszcza jeśli odpoczywasz w ciągu dnia, kiedy komary są najbardziej aktywne.
- Unikanie miejsc o dużej aktywności komarów: zbiorniki wodne, gdzie komary mogą się rozmnażać, są szczególnie ryzykowne.
5. Chikungunya
Chikungunya to wirus przenoszony przez komary, podobnie jak denga. Objawy obejmują gorączkę i silne bóle stawów, które mogą utrzymywać się nawet kilka miesięcy. Brak szczepionki oznacza, że profilaktyka opiera się na unikaniu ukąszeń komarów.
Podobnie jak w przypadku dengi, nie istnieje skuteczna szczepionka przeciwko chikungunya, dlatego podstawą profilaktyki jest unikanie ukąszeń komarów. WHO zaleca stosowanie tych samych metod ochrony co przy profilaktyce dengi:
- Repelenty na skórę i ubrania.
- Noszenie odzieży zakrywającej skórę.
- Siatki na oknach i moskitiery w miejscach o wysokiej aktywności komarów.
Warto pamiętać, że objawy chikungunya, takie jak bóle stawów, mogą utrzymywać się przez długi czas, dlatego po powrocie do kraju należy skonsultować się z lekarzem, jeśli objawy nie ustępują.
6. Wścieklizna
Wścieklizna to śmiertelna choroba przenoszona przez kontakt ze śliną zakażonego zwierzęcia, najczęściej psów i nietoperzy. Szczepienie zaleca się osobom podróżującym w miejsca o wysokim ryzyku, gdzie dostęp do leczenia poekspozycyjnego jest ograniczony, np. Sri Lanka, Nepal i niektóre części Malezji.
Wścieklizna jest szczególnie niebezpieczna ze względu na brak skutecznego leczenia po wystąpieniu objawów. W krajach z wysokim ryzykiem, np. Indie i Nepal, prewencyjne szczepienie jest zalecane, jeśli kontakt z dzikimi zwierzętami jest prawdopodobny.
7. Dur brzuszny i wirusowe zapalenie wątroby typu A i B
Dur brzuszny jest wywoływany przez bakterie przenoszone przez zanieczyszczoną żywność i wodę. Wirusowe zapalenie wątroby typu A przenoszone jest w podobny sposób. Oba schorzenia występują w regionach o niskich standardach sanitarnych, takich jak Tajlandia, Kambodża i Meksyk. Z kolei WZW typu B przenosi się przez kontakt z płynami ustrojowymi, dlatego szczepienie to jest również zalecane.
Dur brzuszny występuje częściej w regionach o złych warunkach sanitarnych, a infekcje wirusowego zapalenia wątroby typu A i B są powszechne w regionach Azji, Ameryki Łacińskiej i Afryki. Zaleca się dodatkowo sprawdzenie ryzyka zakażenia na stronach GIS dla specyficznych rejonów.
8. Wirus Zika
Wirus Zika, przenoszony przez komary Aedes, może być niebezpieczny dla kobiet w ciąży, ponieważ jest związany z wadami wrodzonymi, takimi jak mikrocefalia u noworodków. Przed podróżą do regionów zagrożonych, takich jak Dominikana i Kostaryka, kobiety planujące ciążę lub będące w ciąży powinny skonsultować się z lekarzem.
Higiena żywności i wody
Unikaj picia nieprzegotowanej wody i jedzenia surowej żywności. W miejscach o niższych standardach sanitarnych, takich jak Meksyk i Peru, wybieraj tylko te produkty, które można samodzielnie umyć lub obrać, i pamiętaj o częstym myciu rąk.
Tajlandia — jakie szczepienia?
- Zalecane szczepienia: wirusowe zapalenie wątroby typu A, dur brzuszny, szczepienia podstawowe (tężec, błonica, krztusiec), a także profilaktyka przeciwko dengą ze względu na występowanie komarów przenoszących tę chorobę.
- Warto wiedzieć: Unikaj ukąszeń komarów, stosując repelenty i moskitiery, szczególnie w rejonach wiejskich.
Sri Lanka — jakie szczepienia?
- Zalecane szczepienia: wirusowe zapalenie wątroby typu A, dur brzuszny, szczepienia podstawowe (tężec, błonica, krztusiec), profilaktyka przeciwko dengą.
- Warto wiedzieć: Chociaż brak obowiązkowych szczepień, profilaktyka dengi jest kluczowa. Zalecane jest stosowanie repelentów i noszenie odzieży zakrywającej skórę.
Malediwy — jakie szczepienia?
- Zalecane szczepienia: wirusowe zapalenie wątroby typu A.
- Warto wiedzieć: Malediwy są stosunkowo bezpieczne pod kątem chorób tropikalnych, jednak profilaktyka związana z higieną żywności i wody jest zalecana.
Indie — jakie szczepienia?
- Zalecane szczepienia: wirusowe zapalenie wątroby typu A, dur brzuszny, szczepienia podstawowe (tężec, błonica, krztusiec), profilaktyka dengi, opcjonalnie profilaktyka wścieklizny i malaria w wybranych regionach.
- Obowiązkowe szczepienia: polio (zalecane dla podróżnych z regionów ryzyka).
- Warto wiedzieć: W niektórych rejonach zalecana jest profilaktyka przeciw malarii, szczególnie na terenach wiejskich.
Meksyk — jakie szczepienia?
- Zalecane szczepienia: wirusowe zapalenie wątroby typu A, dur brzuszny, tężec, profilaktyka dengi.
- Warto wiedzieć: Należy stosować profilaktykę przeciw dengą, szczególnie w obszarach turystycznych i nadmorskich.
Indonezja — jakie szczepienia?
- Zalecane szczepienia: wirusowe zapalenie wątroby typu A, dur brzuszny, szczepienia podstawowe (tężec, błonica, krztusiec), profilaktyka przeciw dengą.
- Warto wiedzieć: Ryzyko dengi jest wysokie, a w niektórych regionach występuje malaria. Zaleca się repelenty i moskitiery.
Malezja — jakie szczepienia?
- Zalecane szczepienia: wirusowe zapalenie wątroby typu A, dur brzuszny, profilaktyka dengi.
- Warto wiedzieć: Profilaktyka związana z higieną żywności i wody jest istotna, zwłaszcza w miejscach o niższych standardach sanitarnych.
Brazylia — jakie szczepienia?
- Zalecane szczepienia: wirusowe zapalenie wątroby typu A, dur brzuszny, tężec, profilaktyka dengi.
- Obowiązkowe szczepienia: żółta febra (wymagane w niektórych stanach i przy podróżach do regionów Amazonii).
- Warto wiedzieć: Ryzyko żółtej febry i dengi jest wyższe w Amazonii i na terenach wiejskich.
Filipiny — jakie szczepienia?
- Zalecane szczepienia: wirusowe zapalenie wątroby typu A, dur brzuszny, szczepienia podstawowe (tężec, błonica, krztusiec), profilaktyka przeciw dengą.
- Warto wiedzieć: Stosowanie środków odstraszających komary jest kluczowe, zwłaszcza w obszarach narażonych na dengę.
Peru — jakie szczepienia?
- Zalecane szczepienia: wirusowe zapalenie wątroby typu A, dur brzuszny, krztusiec, tężec, profilaktyka dengi.
- Obowiązkowe szczepienia: żółta febra (wymagana przy podróżach do Amazonii).
- Warto wiedzieć: Warto zasięgnąć informacji o regionach ryzyka, szczególnie przed wyjazdem na tereny Amazonii.
Wenezuela — jakie szczepienia?
- Zalecane szczepienia: wirusowe zapalenie wątroby typu A, dur brzuszny, błonica, krztusiec, tężec, profilaktyka dengi.
- Obowiązkowe szczepienia: żółta febra (dla podróżnych przebywających w regionach zagrożonych).
- Warto wiedzieć: Profilaktyka dengi i żółtej febry jest szczególnie zalecana w regionach o wysokim ryzyku.
Obowiązkowe szczepienia na świecie [TABELA]
Szczepienia obowiązkowe w Afryce
| Kraj | Choroba |
|---|---|
| Angola | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Benin | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Burkina Faso | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Burundi | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Czad | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Demokratyczna Republika Konga | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Gabon | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Ghana | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Gwinea-Bissau | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Kamerun | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Kongo (Republika Konga) | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Liberia | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Mali | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Mauretania | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Niger | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Nigeria | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Republika Środkowoafrykańska | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Rwanda | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Senegal | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Sierra Leone | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Togo | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Wybrzeże Kości Słoniowej | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Zambii (dla podróżnych przybywających z krajów zagrożonych) | Żółta febra (żółta gorączka) |
Szczepienia obowiązkowe w Ameryce Południowej
| Kraj | Choroba |
|---|---|
| Boliwia (dla podróżnych przebywających w regionach zagrożonych) | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Brazylia (w niektórych stanach i przy podróżach do obszarów amazońskich) | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Ekwador (dla podróżnych przebywających w regionach zagrożonych) | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Gujana Francuska (na całym terytorium) | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Gujana (dla podróżnych przebywających w regionach zagrożonych) | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Kolumbia (dla podróżnych przebywających w regionach zagrożonych) | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Peru (dla podróżnych do regionów amazońskich) | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Surinam | Żółta febra (żółta gorączka) |
| Wenezuela (dla podróżnych przebywających w regionach zagrożonych) | Żółta febra (żółta gorączka) |
Szczepienia obowiązkowe w Azji
| Kraj | Choroba |
|---|---|
| Afganistan | Polio |
| Arabia Saudyjska (dla pielgrzymów do Mekki) | Meningokoki |
| Pakistan | Polio |
Zalecane szczepienia na świecie [TABELA]
Szczepienia zalecane w Afryce
| Kraj | WZW A | Dur brzuszny | Błonica | Polio | Krztusiec | Tężec |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Wszystkie kraje | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ |
Szczepienia zalecane w Ameryce Południowej
| Kraj | WZW A | Dur brzuszny | Błonica | Polio | Krztusiec | Tężec |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Argentyna | ✓ | |||||
| Boliwia | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | |
| Brazylia | ✓ | ✓ | ✓ | |||
| Chile | ✓ | |||||
| Ekwador | ✓ | ✓ | ✓ | |||
| Kolumbia | ✓ | ✓ | ✓ | |||
| Paragwaj | ✓ | |||||
| Peru | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ||
| Wenezuela | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ |
Szczepienia zalecane w Ameryce Środkowej
| Kraj | WZW A | Dur brzuszny | Błonica | Polio | Krztusiec | Tężec |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Gwatemala | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ||
| Honduras | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ||
| Kostaryka | ✓ | |||||
| Meksyk | ✓ | ✓ | ✓ | |||
| Nikaragua | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ||
| Panama | ✓ |
Szczepienia zalecane na Karaibach
| Kraj | WZW A | Dur brzuszny | Błonica | Polio | Krztusiec | Tężec |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Bahamy | ✓ | |||||
| Dominikana | ✓ | ✓ | ||||
| Haiti | ✓ | ✓ | ||||
| Jamajka | ✓ | |||||
| Kuba | ✓ | ✓ | ||||
| Portoryko | ✓ |
Szczepienia zalecane w Azji
| Kraj | WZW A | Dur brzuszny | Błonica | Polio | Krztusiec | Tężec |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Arabia Saudyjska | ✓ | ✓ | ||||
| Bangladesz | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | |
| Chiny | ✓ | |||||
| Filipiny | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | |
| Irak | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ |
| Indie | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ |
| Indonezja | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | |
| Iran | ✓ | ✓ | ||||
| Izrael | ✓ | |||||
| Jordania | ✓ | ✓ | ||||
| Kambodża | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ||
| Katar | ✓ | |||||
| Laos | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | |
| Liban | ✓ | |||||
| Malediwy | ✓ | |||||
| Malezja | ✓ | ✓ | ||||
| Mongolia | ✓ | |||||
| Myanmar | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | |
| Nepal | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | |
| Pakistan | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ |
| Tajlandia | ✓ | ✓ | ||||
| Turcja | ✓ | |||||
| Wietnam | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | |
| ZEA | ✓ |
Szczepienia zalecane w Europie
| Kraj | WZW A | Dur brzuszny | Błonica | Polio | Krztusiec | Tężec |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Albania | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | ✓ | |
| Armenia | ✓ | ✓ | ||||
| Azerbejdżan | ✓ | ✓ | ||||
| Bośnia i Hercegowina | ✓ | ✓ | ✓ | |||
| Czarnogóra | ✓ | |||||
| Gruzja | ✓ | ✓ | ||||
| Kosowo | ✓ | ✓ | ||||
| Macedonia Północna | ✓ | ✓ | ✓ | |||
| Serbia | ✓ | ✓ |
